Κώστας Φωτεινάκης: Ο Νίκος Καζαντζάκης και η Μονή Δαφνίου – Α’ παρουσίαση

 Ο Νίκος Καζαντζάκης και η Μονή Δαφνίου – Α’ παρουσίαση

Μέσα από φωτογραφίες, αναφορές και σχόλια.

του Κώστα Φωτεινάκη

Από την έρευνα που έχω κάνει, εκτιμώ ότι ο Νίκος Καζαντζάκης έχει επισκεφτεί τη Μονή Δαφνίου τουλάχιστον τρεις φορές, το 1914, το 1915 και το 1924. Στη φωτογραφία ο συγγραφέας στην είσοδο του Καθολικού, 1924.

…Όταν ένας Έλληνας ταξιδεύει στην Ελλάδα, το ταξίδι του  μοιραία μετατρέπεται σε επίπονη αναζήτηση του χρέους: πώς να γίνουμε κι εμείς άξιοι των προγόνων, πώς να τη συνεχίσουμε, χωρίς να την ντροπιάσουμε, την παράδοση της ράτσας μας;

Μια αυστηρή, ασίγαστη ευθύνη βαραίνει τους ώμους σου, βαραίνει τους ώμους όλων των ζωντανών Ελλήνων.  Ακαταμάχητη  μαγική δύναμη έχει το όνομα· όποιος γεννήθηκε στην Ελλάδα έχει το χρέος να συνεχίσει τον αιώνιο ελληνικό θρύλο.

Νίκος Καζαντζάκης «Αναφορά στον Γκρέκο»

Μονή Δαφνίου – Παγκόσμιο Μνημείο Πολιτιστικής Κληρονομιάς από το 1990

(στην αρχαιότητα στην ίδια θέση επί της Ιεράς Οδού, ήταν ο ναός του Απόλλωνα)

Από την έρευνα που έχω κάνει, εκτιμώ ότι ο Νίκος Καζαντζάκης έχει επισκεφτεί τη Μονή Δαφνίου τουλάχιστον τρεις φορές, το 1914, το 1915 και το 1924.

Δεν γνωρίζω ωστόσο εάν ο Νίκος Καζαντζάκης (1883 – 1957), στο πλούσιο και πολυθεματικό του έργο, έχει κάνει ειδική αναφορά στη Βυζαντινή Μονή Δαφνίου. Ο συγγραφέας και διανοητής έγραψε περισσότερα από εβδομήντα έργα διαφορετικού είδους και ύφους: μυθιστορήματα, θεατρικά (τραγωδίες), ποιήματα, ταξιδιωτικά, δοκίμια, παιδικό μυθιστόρημα, επιστολές (αμέτρητες),  ημερολόγια, μεταφράσεις – διασκευές, Φιλοσοφία, παιδική λογοτεχνία κ.ά., πράγμα που καθιστά αδύνατο (πολύ δύσκολο)  για μένα να ερευνήσω το ενδεχόμενο μιας τέτοιας αναφοράς.

Αξίζει ωστόσο να υπογραμμίσω ότι σε όλα τα είδη γραφής του ο Νίκος Καζαντζάκης αναφέρεται στην πίστη, στο Θεό, στον Χριστό.

Στο τελευταίο έργο του που περιέχει αυτοβιογραφικά στοιχεία, «Αναφορά στο Γκρέκο» ο Νίκος Καζαντζάκης γράφει: «Τέσσερα στάθηκαν τ΄ αποφασιστικά σκαλοπάτια στο ανηφόρισμά μου, και το καθένα φέρνει ένα ιερό όνομα: Χριστός, Βούδας, Λένιν, Οδυσσέας.»

Εκτός από το Χριστό, αναφέρει συχνά και το Βυζάντιο, μάλιστα στο πρώτο του βιβλίο «Όφις και κρίνο» γράφει: «Ύστερα από λίγες μέρες τελείωσα. Έκλεισα το χειρόγραφο, έγραψα απάνω με κόκκινα βυζαντινά γράμματα «Όφις και Κρίνο» και σηκώθηκα, πήρα βαθιάν αναπνοή…» (σ.σ. η πρώτη έκδοση, 1906, έχει τον τίτλο του βιβλίου με βυζαντινά γράμματα, όπως τον περιγράφει ο Ν.Κ. στο παραπάνω απόσπασμα από το βιβλίο του «Αναφορά στο Γκρέκο σ.174)

Ενδεικτικές αναφορές στην πίστη και στον Χριστό υπάρχουν στα έργα : Ασκητική, Συμπόσιον, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, Σόδομα και Γόμορρα, Νικηφόρος Φωκάς, Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται, Ο Φτωχούλης του Θεού, Ιουλιανός ο Παραβάτης, Χριστός, Αδερφοφάδες,  Αναφορά στο Γκρέκο  κ.ά.

Ενδεικτικές αναφορές σε μοναστήρια: Χριστόφορος Κολόμβος, Μονή Σινά (Ταξιδεύοντας), Αναφορά στο Γκρέκο, Σκίτσα από το Άγιον Όρος, Άγιον Όρος. Ν/βρης-Δ/βρης 1914.

Η στάση της επίσημης  εκκλησίας απέναντι στο Νίκο Καζαντζάκη ήταν εχθρική, όπως επίσης και μερίδας του συντηρητικού τύπου, με προεξάρχουσα την εφημερίδα ΕΣΤΙΑ. Στις 10 Ιουνίου του  1930 θα δικαζόταν ο Καζαντζάκης για αθεϊσμό, για το έργο του «Ασκητική» -  η δίκη ωστόσο δεν έγινε.

Στη φωτογραφία [1] ο Νίκος Καζαντζάκης  στα κελιά των μοναχών, 1924. Σήμερα είναι γραφεία και ένα μικρό μουσείο. Η φωτογραφία παραχωρήθηκε για την έρευνα από το Μουσείο Νίκος Καζαντζάκης καθώς και από  το Ελληνικό  Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο Ε.Λ.Ι.Α. –  Τμήμα της φωτογραφίας περιέχεται στο βιβλίο «Νίκος Καζαντζάκης, ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ, σ.10, ΔΙΟΠΤΡΑ» με την εξής περιγραφή  «Ο Νίκος Καζαντζάκης στη Μονή Δαφνίου το 1924, έτος κατά το οποίο τελείωσε τη συγγραφή του Συμποσίου¹». Ωστόσο εκτιμώ ότι η φωτογραφία δεν συνδέεται άμεσα με το ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ.

[Φωτ.2] Ο Νίκος Καζαντζάκης  στην είσοδο του Καθολικού της Μονής Δαφνίου. Ανακτήθηκε από την ιστοσελίδα Griechenland Zeitung, 2018  https://bit.ly/3uV6aGK  - Επίσης είχε παρουσιαστεί στην Εφημερίδα των Συντακτών, 2017 https://bit.ly/3ZwXy76 ]

Στη[ Φωτ.[3] εκτιμώ ότι είναι από την επίσκεψη της ίδιας ημέρας στη Μονή Δαφνίου. Η φωτογραφία παραχωρήθηκε για την έρευνα από το Μουσείο Νίκος Καζαντζάκης. Ωστόσο έχει αναρτηθεί και στo blog  totheatro https://bit.ly/3hreQkS] | Σημείωση Κ.Φωτ.: Εικάζω ότι η φωτογραφία  είναι έξω από τα όρια της Μονής Δαφνίου, γιατί δεν φαίνεται το οχυρωματικό τείχος που την περικλείει και το οποίο «εμποδίζει» την ορατότητα προς το δρόμο με το χαμηλό κτήριο. 

Είναι πολύ πιθανόν η φωτογραφία να είναι από το ανατολικό μέρος του Αγίου Νικολάου, ταφικό παρεκκλήσι, το οποίο βρίσκεται περίπου σε 200 μέτρα απόσταση  από τη Μονή Δαφνίου. Η πιθανότητα αυτή βασίζεται α) στην κλίση του εδάφους β) στην ορατότητα προς το δρόμο γ) στο τμήμα του κτηρίου  αριστερά της φωτογραφίας, ακριβώς απέναντι από το Ν.Κ., το οποίο εκτιμώ ότι είναι το ταφικό παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου | Η φωτογραφία [3] είχε παρουσιαστεί και στην έκθεση της Θεσσαλονίκης, 2019. Περισσότερα στη φωτ.4 και στη σημείωση 10]

Φωτ.4, Weir Schultz, Mr Robert, Barnsley, Mr Sidney Howard, 1888 – 1890, αρχείο Βρετανικής Σχολής Αθηνών με την περιγραφή “View of the monastic complex (showing the funerary chapel) from the east”/  Άποψη του μοναστηριακού συγκροτήματος (που δείχνει το ταφικό παρεκκλήσιο) από ανατολικά.

Από τη φωτογραφία [4] αλλά και από τη φωτογραφία [5] που ακολουθεί, προκύπτει ότι ο Νίκος Καζαντζάκης, δεν περιόρισε την επίσκεψή του στην κυρίως Μονή Δαφνίου (Καθολικό κ.λπ Φωτ.1,2), στην οποία βρίσκονται τα περίφημα ψηφιδωτά, στη θέση του ναού του Δαφνηφόρου Απόλλωνα.  Εικάζω ότι εξερεύνησε τον ευρύτερο χώρο του συγκροτήματος της Μονής Δαφνίου, καθώς και το ταφικό παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου [Φωτ.3].

Φωτ.5 Weir Schultz, Mr Robert, Barnsley, Mr Sidney Howard, 1888 – 1890, αρχείο Βρετανικής Σχολής Αθηνών με την περιγραφή «View of the funerary chapel from the east / Άποψη του μοναστηριακού συγκροτήματος (που δείχνει το ταφικό παρεκκλήσιο) από ανατολικά». Στη φωτ. [5] φαίνεται καθαρά το μικρό κτήριο, ταφικό παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου, το ανάγλυφο της περιοχής και τα κυπαρίσσια. Υπογραμμίζω ότι ο Νίκος Καζατζάκης στις φωτ.1,2,3 απεικονίζεται το έτος 1924, δηλαδή 35 χρόνια μετά τις φωτογραφίες 4,5.

Ο λόγος της επίσκεψης του Νίκου Καζαντζάκη στη Μονή Δαφνίου το 1924 είναι για μένα άγνωστος. Δεν γνωρίζω αν ήταν μια απλή εκδρομή στη φύση ή  σε συνδυασμό με την «αναζήτηση υλικού³» από την ιστορία της Μονής Δαφνίου, την αρχαιότητα, την Ιερά Οδό, τα Ελευσίνια Μυστήρια και το ναό του Δαφνηφόρου Απόλλωνα.

Τη χρονική αυτή περίοδο (1923 – 1924) ο Νίκος Καζαντζάκης ολοκληρώνει το ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ¹, ενώ μόλις έχει γράψει την πρώτη μορφή της ΑΣΚΗΤΙΚΗΣ² (1923 -πρώτη δημοσίευση 1927, πρώτη έκδοση 1945). 

Προφανώς υπάρχει και άλλος άνθρωπος μαζί του στη Μονή Δαφνίου, ο/η φωτογράφος, τον οποίο και δεν γνωρίζω. Εικάζω ότι ο/η φωτογράφος ήταν άπειρος επειδή τα πόδια του Καζαντζάκη είναι κομμένα στις φωτ. 1,3.

#########################################################

Μέχρι σήμερα, μου είναι γνωστές οι εξής αναφορές για την επίσκεψη του Νίκου Καζαντζάκη στο Δαφνί:

Της Ελένης Σαμίου⁴, μετέπειτα συζύγου του συγγραφέα, «Κυριακές και γιορτές περνούσαμε μαζί στο Δαφνί, στην Ομορφοκκλησιά,  στον Αη Γιώργη τον Κυνηγό κ.λ.π». (σ.σ. εκκλησίες και Μονές εκτός πόλεων, μέσα στη φύση).

Αξίζει να ερευνηθεί μια παράμετρος από το έργο, τη ζωή και τις φιλοσοφικές αναζητήσεις του Καζαντζάκη στην αναφορά του ερευνητή Γιώργου Π.Σταματίου⁵ σύμφωνα με την οποία «Κυριακές και γιορτές (σ.σ. η Ελένη Σαμίου και ο Νίκος Καζαντζάκης) έκαναν μακρινούς περιπάτους στα περίχωρα των Αθηνών, επισκεπτόμενοι βυζαντινά εξωκλήσια ή μοναστήρια εγκαταλελειμμένα. Ήταν η περίοδος που ο Καζαντζάκης ονειρευόταν την ίδρυση ενός κοινοβίου καλλιτεχνών και αναζητούσε επίμονα χώρο για τη στέγασή του….»

Στο ίδιο βιβλίο, «Ο ΑΣΥΜΒΙΒΑΣΤΟΣ⁶», η Ελένη Σαμίου – Καζαντζάκη δημοσιεύει μια επιστολή του Νίκου Καζαντζάκη με παραλήπτη την ίδια, μεταξύ των οποίων ο συγγραφέας γράφει «… Την Κυριακή έρχεται εδώ (σ.σ. στην Αίγινα) ο Χαριτάκης ο γιατρός… Τώρα και αυτός φτωχός, κοντά στο Δαφνί, σ΄ ένα σπιτάκι που έχτισε στα πεύκα, υποφέρει, μάχεται να θρέψει τα δύο «πλάσματα» (σ.σ. τη γυναίκα και την κόρη του)…»

Μία ακόμα επίσκεψή στη Μονή Δαφνίου, που προηγείται εκείνης του 1924: «1914 -  Ο Καζαντζάκης και ο Σικελιανός⁷ περιηγούνται συστηματικά την Ελλάδα αναζητώντας τη «συνείδηση της γης και της φυλής τους»: Ιανουάριος: Αθήνα, Δαφνί⁸, Ελευσίνα, Καισαριανή».

Στο ημερολόγιο του Νίκου Καζαντζάκη «Άγιον Όρος⁹. Ν/βρης-Δ/βρης 1914», υπάρχουν οι εξής αναφορές για τη Μονή  Δαφνίου (Δαφνί την αναφέρει ο Ν.Κ.):

·  Επισκεπτόμενος τη Μονή Λαύρας, 3 Δεκεμβρίου 1914, ο Ν.Κ., μεταξύ των άλλων, καταγράφει τα έργα του αγιογράφου (ζωγράφου) Μανουήλ Πανσέληνου και την εικόνα του Αγίου Βάκχου στο Δαφνί (σ.48). Πραγματικά υπάρχουν στο Καθολικό της Μονής Δαφνίου, οι ψηφιδωτές  εικόνες του Αγίου Βάκχου καθώς και του Αγίου Σέργιου, οι δύο Άγιοι πάνε μαζί, και είναι οι αγαπημένοι Άγιοι των τεχνιτών ψηφιδωτού από την Κωνσταντινούπολη. Στην Πόλη είχε χτιστεί και η εκκλησία/ Μονή των Αγίων Βάκχου και Στέργιου το 527, την οποία αποκαλούσαν «Μικρή Αγιά Σοφιά» - το 1509 η εκκλησία/ τζαμί μετατράπηκε σε τζαμί. Ωστόσο η καταγραφή του Ν.Κ. στο ημερολόγιο του ότι ο Άγιος Βάκχος στο Δαφνί είναι έργο του Πανσέληνου ίσως να μην ευσταθεί, γιατί ο Πανσέληνος ήταν αγιογράφος (ζωγράφος) ενώ η εικόνα στο Καθολικό της Μονής Δαφνίου είναι ψηφιδωτό.

·   Στο τέλος του ημερολογίου του, και ενώ έχει ολοκληρώσει μαζί με τον Άγγελο Σικελιανό την πολυήμερη επίσκεψή του στο Άγιον Όρος, καταγράφει «Αθήνα ένας μήνας. Περίπατοί μας στο Δαφνί 13-1-15 κ.λπ» (σ.124). Δεν γνωρίζουμε με ποιον συνοδοιπόρο ακόμα προγραμμάτιζε ο Ν.Κ. την επίσκεψη του στο Δαφνί. Είναι πιθανόν με τον Άγγελο Σικελιανό. Βλέπουμε και τους δυο στη φωτογραφία 6. 

Φωτ.6 – «Ο Νίκος Καζαντζάκης με τον Άγγελο Σικελιανό από τη συνέχεια του κοινού οδοιπορικού  τους (σ.σ. στο Άγιον Όρος) την Άνοιξη του 1915.  Αρχείο του Μουσείου Νίκος Καζαντζάκης. Περιέχεται και στο βιβλίο «Νίκος Καζαντζάκης, «Άγιον Όρος. Ν/βρης-Δ/βρης 1914, Ημερολόγιο⁹ – ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 13.»

Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι ο Νίκος Καζαντζάκης έχει επισκεφτεί τη Μονή Δαφνίου τουλάχιστον τρεις φορές, το 1914, το 1915 και το 1924. 

Στη Φωτ.[7] βλέπουμε την προθήκη με κυρίαρχη μορφή τον Παντοκράτορα, αντίγραφο από τη Μονή Δαφνίου, και φωτογραφίες του Νίκου Καζαντζάκη, από την έκθεση με θέμα «Καζαντζάκης και Βυζάντιο: η αναζήτηση του θείου», Θεσσαλονίκη, 2019. Το συγκεκριμένο αντίγραφο του  Παντοκράτορα είναι σκηνικό του ζωγράφου Eric Thillard  για την όπερα «Ένα Ελληνικό Πάθος / Griechische Passion / The Greek passion/ Christ Recrucified», Όπερα της Ρουέν - Γαλλία 1963, λιμπρέττο και μουσική Μποχουσλάβ Μαρτινού/ Bohuslav Martinů.

Περισσότερα για την όπερα «Ένα Ελληνικό Πάθος / Griechische Passion / The Greek passion/ Christ Recrucified» που είναι εμπνευσμένη από το Χριστός Ξανασταυρώνεται παρακάτω Β. ΜΟΥΣΕΙΑ 5,6,7,8,9,10,11.

Φωτ.8 «Ο ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΩΡ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΔΑΦΝΙΟΥ – ως ούτος εσώζετο μέχρι της πρωίας της 10 Ιανουαρίου 1889». Πηγή: Γεώργιος Λαμπάκης, ο οποίος έκανε και το σκίτσο, «Χριστιανική Αρχαιολογία»   https://bit.ly/3XwVWsp - Σύγκρινε τον με τη φωτ. 6, σκίτσο του ζωγράφου και σκηνογράφου Eric Thillard  για την όπερα «Ένα Ελληνικό Πάθος / Griechische Passion / The Greek passion/ Christ Recrucified», Όπερα της Ρουέν - Γαλλία 1963.

Παρουσιάζω δύο αποσπάσματα από την περιγραφή του Παντοκράτορα, όχι απαραίτητα Εκείνου της Μονής Δαφνίου, στο έργο το Νίκου Καζαντζάκη:

Ο Χριστός ξανασταυρώνεται (1948 -Α’ έκδοση 1951 – Αποσπάσματα από την έκδοση του 1974). Ο Νίκος Καζαντζάκης στο μυθιστόρημά του περιγράφει τον Παντοκράτορα στην εκκλησία του χωριού Λυκόβρυση ως εξής:

«Έμπαινες στην παμπάλαιη τούτη βυζαντινή εκκλησιά και, θαρρούσες, βυθιζόσουν σε μια φανταχτερή Παράδεισο γεμάτη φανταχτερά πουλιά κι αψηλά ίσαμε το μπόι του ανθρώπου λουλούδια. Κι οι άγγελοι, σαν τεράστιες μέλισσες, τρυγούσαν από λουλούδι σε λουλούδι το μέλι. Κι απάνω στον τρούλο, άγριος, απειλητικός, κρέμουνταν απάνω από τα κεφάλια των ανθρώπων, ο Παντοκράτορας» (σ.140).

Μιλάει ο παπα – Φώτης: «Δεν είναι πάντα ο Χριστός όπως τον σκάλισες Μανολιό… καλόβολος, ειρηνικός… είναι άγριος, πάει μπροστά, και πίσω του όλοι οι αδικημένοι της γης. Θαρρείτε πως ήρθα να φέρω ειρήνη στον κόσμο; Φωτιά ήρθα να βάλω στης γης, μαχαίρι κρατώ!»… (σ.389)

ΑΔΕΡΦΟΦΑΔΕΣ, 1951, Άγριο και με θυμό περιγράφει ο Ν.Κ. τον Παντοκράτορα: «Φυσούσε αγέρας, χειμώνας καιρός, τα κύματα είχαν αγριέψει, ο ουρανός γεμάτος σύννεφα. Κανένα αστέρι. Οι δυο παπάδες του χωριού, ο γερο-Δαμιανός κι ο μαυρογένης παπα-Γιάνναρος, πηγαινόρχουνταν μέσα στην εκκλησιά, μάζευαν τα κονίσματα, το άγιο δισκοπότηρο, τ' ασημένιο Βαγγέλιο, τα χρυσοκέντητα άμφια, στέκουνταν κι αποχαιρετούσαν τον Παντοκράτορα, που ενέδρευε ζωγραφισμένος στον τρούλο, ο γερο-Δαμιανός γούρλωνε τα μάτια και τον κοίταζε. πρώτη φορά είχε δει πόσο ήταν άγριος, πως έσφιγγε τα χείλια του με θυμό και καταφρόνεση και κρατούσε το Βαγγέλιο σαν κοτρόνα κι ετοιμάζουνταν να το σφεντονίσει κατακέφαλα στους ανθρώπους.»

 

Φωτ.9. Η βασική αφίσα της έκθεσης, 2019 στη Θεσσαλονίκη με το Νίκο Καζαντζάκη στη Μονή Δαφνίου – Επίσης φωτ.1.

Η σχέση του Νίκου Καζαντζάκη με τη Μονή Δαφνίου δεν περνάει απαρατήρητη στην έκθεση με θέμα «Καζαντζάκης και Βυζάντιο: η αναζήτηση του θείου¹⁰» που πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη, 13.03.2019 - 15.09.2019. Συνεργασία: Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, σε συνδιοργάνωση με την Περιφέρεια Κρήτης». Μία από τις προθήκες της έκθεσης είχε τον Παντοκράτορα της Μονής Δαφνίου, και φωτογραφίες του Νίκου Καζαντζάκη από την επίσκεψή του στο Δαφνί.

Η Α’ παρουσίαση περιέχει αρκετές εικασίες, είναι σε ένα βαθμό ενημερωτική και αποτελεί «τροφή για σκέψη» και για  περαιτέρω έρευνα από τους μελετητές του έργου και της ζωής του Νίκου Καζαντζάκη.

Με την ευκαιρία σας προτείνω να διαβάσετε ένα παλαιότερο άρθρο μου με θέμα «Η Μονή Δαφνίου στη Λογοτεχνία και στις Τέχνες¹¹», 2012.

Α.ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

1.     Νίκος Καζαντζάκης, ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ, σ.10, ΔΙΟΠΤΡΑ.

2.     Νίκος Καζαντζάκης, ΑΣΚΗΤΙΚΗ, Πληροφορίες – Σχόλια Πάτροκλος Σταύρου, έκδοση 2007.

3.     Παντελής Πρεβελλάκης «Ο Καζαντζάκης χρειάζεται ένα υλικό. Για τον Καζαντζάκη πρέπει να προϋπάρχει ένα υλικό, και πάνω σ’ αυτό να δουλέψει: να το εξηγήσει, να το ερμηνεύσει…», «ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ», 1977. σ.82.

4.     Ελένη Ν.Καζαντζάκη,  «ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ Ο ΑΣΥΜΒΙΒΑΣΤΟΣ», σ.24

5.     Γιώργος Π.Σταματίου, «Η γυναίκα στη ζωή και στο έργο του Νίκου Καζαντζάκη», ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ, Β΄ έκδοση, σ.101. Δεν έχω άλλη πηγή (μπορεί και να υπάρχει) που να επιβεβαιώνει την «ίδρυση κοινοβίου καλλιτεχνών» και «την αναζήτηση χώρου για τη στέγασή του» που αναφέρει ο Γιώργος Π.Σταματίου. Ωστόσο υπάρχει μια παλαιότερη καταγραφή στο ημερολόγιο του  Νίκου Καζαντζάκη κατά την επίσκεψή του μαζί με τον Άγγελο Σικελιανό στο Άγιον Όρος «Σκέψεις να χτίσουμε μια σκέπη» (σ.6 και σημείωση 37 του βιβλίου Νίκος Καζαντζάκης, «Άγιον Όρος. Ν/βρης-Δ/βρης 1914, Ημερολόγιο⁹».

6.     Ελένη Ν.Καζαντζάκη,  «ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ Ο ΑΣΥΜΒΙΒΑΣΤΟΣ», σ.343.

7.     Ο Άγγελος Σικελιανός επισκεπτόταν συχνά την περιοχή Δυτικά της Αθήνας. Έχει εμπνευστεί από τα Ελευσίνια Μυστήρια και την αρχαία Ιερά Οδό (1935). Υπάρχει επίσης περιγραφή της Έλλης Αλεξίου, σύμφωνα με την οποία ο Άγγελος Σικελιανός προσκαλεί την ίδια και την αδελφή της Γαλάτεια (πρώτη σύζυγος του Νίκου Καζαντζάκη) να πάνε για «περίπατο» και φαγητό στο Σκαραμαγκά (χρονική περίοδος μάλλον μετά την αυτοκτονία του Περικλή Γιαννόπουλου στο Σκαραμαγκά και πριν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο).

8.     Τετρακόσια Γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη, Εκδόσεις Ελένης Ν. Καζαντζάκη, α΄ έκδοση Αθήνα 1965 & β΄ έκδοση Αθήνα 1984. | Επίσης στο «Ο Καζαντζάκης – Βίος και Έργα», ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΕΥΘΥΝΗΣ τ.3.σ.18.

9.     Νίκος Καζαντζάκης, «Άγιον Όρος. Ν/βρης-Δ/βρης 1914, Ημερολόγιο», Επιμέλεια-Εισαγωγή-Σχόλια: Χριστίνα Ντουνιά – Παρασκευή Βασιλειάδη, ΜΝΚ 2020.

10. «Καζαντζάκης και Βυζάντιο: η αναζήτηση του θείου», έκθεση στη Θεσσαλονίκη, 2019 https://bit.ly/3WJ1cIL

11.   Η παρουσίαση είναι παλαιότερη – θα ανανεωθεί μέχρι το τέλος του 2023. https://bit.ly/3FTD4xr

 Β.ΜΟΥΣΕΙΑ – ΒΑΣΙΚΕΣ & ΕΙΔΙΚΕΣ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΝΙΚΟ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ [ενδεικτικά]

1.     Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη - https://www.kazantzaki.gr/gr  

2.     Ιστορικό Μουσείο Κρήτης - Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών https://bit.ly/3GR3xfy

3.     Διεθνής Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη  http://amis-kazantzaki.gr/

4.     «Καζαντζάκης και Βυζάντιο: η αναζήτηση του θείου», έκθεση στη Θεσσαλονίκη, 2019 https://bit.ly/3WJ1cIL

5.     Τεύχος παρουσίασης της έκθεσης ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΜΙΑΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ. ΑΠΟ ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΞΑΝΑΣΤΑΥΡΩΝΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΟΠΕΡΑ GREEK PASSION https://bit.ly/3QnPwJA

6.     «Τα ελληνικά πάθη» Θεσσαλονίκη, Επταπύργιο, 10/06/2005 – ΚΘΒΕ https://bit.ly/3vMnb6f

7.     Pamela Howard «The Greek Passion» - Ιστοσελίδα της σκηνοθέτριας της παράστασης «Τα ελληνικά πάθη», ΚΘΒΕ, 2005 (στα αγγλικά). https://bit.ly/3w70gD3

8.     Martinu: Greek Passion/ Griechische Passion, 1999 – Η όπερα σε CD https://amzn.to/3GR84yW - Την ακούμε https://youtu.be/tuKRulDytTs

9.     Bohuslav Martinů: Řecké pašije / The Greek Passion – Ακούμε την όπερα https://www.youtube.com/watch?v=MT85OSGT8D8

10. B. Martinů: The Greek Passion – Βλέπουμε και ακούμε την όπερα https://youtu.be/vEJQLy0imMo

11. The Greek Passion (opera) – WIKIPEDIA https://bit.ly/3ihYCLz

12. «Celui qui doit mourir/ Εκείνος που έπρεπε να πεθάνει» 1957 – “Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται” μεταφορά  στον κινηματογράφο από τον  Ζιλ Ντασέν https://youtu.be/Gb-XcXz9nzQ

13. «Ο Καζαντζάκης μέσα από την εικόνα», Ρένα Θεολογίδου, ΕΡΤ 1997, https://bit.ly/3IJNz8q

Ο Κώστας Φωτεινάκης είναι ερευνητής της τοπικής ιστορίας της Δυτικής Αθήνας.

Η έρευνα ξεκίνησε το 2001 έχοντας ως έναυσμα την πρώτη φωτογραφία, την οποία ανακάλυψα στο διαδίκτυο χωρίς καμία άλλη περιγραφή. Η πρώτη παρουσίαση ολοκληρώθηκε στις 25 Ιανουαρίου 2023.

Επικοινωνία: xpolis@gmail.com