“Κυρία Μενδώνη ξύπνα” ή οι πολίτες της Δυτικής Αθήνας – Αττικής “ξυπνάτε”; - Ο λόγος για το ιστορικό ίχνος της Ιεράς Οδού στο Σκαραμαγκά.

ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ - ΤΟ ΧΑΪΔΑΡΙ ΣΗΜΕΡΑ ΕΔΩ

9/6/2013: Συγκέντρωση διαμαρτυρίας στο χώρο ενάντια στην κατάχωση της Ιεράς Οδού. [Διοργάνωση: ΔΙΑΡΚΗΣ ΚΙΝΗΣΗ ΧΑΪΔΑΡΙΟΥ, OIKO.ΠΟΛΙ.Σ Χαϊδαρίου, Κίνηση Πολιτών ECOELEUSIS]

“Κυρία Μενδώνη ξύπνα” ή πολίτες της Δυτικής Αθήνας – Αττικής “ξυπνάτε”;

Ο λόγος για το ιστορικό ίχνος της Ιεράς Οδού στο Σκαραμαγκά.

Του Κώστα Φωτεινάκη

Από την αρχή νιώθω την ανάγκη να δηλώσω ότι το άρθρο/ παρέμβαση στην εφημερίδα ΧΑΙΔΑΡΙ ΣΗΜΕΡΑ (21.07.2024) με τίτλο “Κυρία Μενδώνη ξύπνα” δεν με βρίσκει σύμφωνο για πολιτικούς αλλά και αισθητικούς λόγους.

Για τη διαχρονικά και μοναδικά αμετακίνητη Υπουργό Πολιτισμού, στην κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας κ.Λίνα Μενδώνη, μπορώ να ασκήσω με επιχειρήματα κριτική για άλλα πολύ σοβαρά εθνικής πολιτιστικής εμβέλειας θέματα (π.χ. συλλογή Στερν, πολεμική στο Σύλλογο Ελλήνων Αρχαιολόγων/ ΣΕΑ, ευνοιοκρατία κ.λπ) αλλά για το συγκεκριμένο θέμα, εκτιμώ ότι δεν έχει τη διαχρονική και αποκλειστική ευθύνη.

Επίσης, δεν θεωρώ ότι το θέμα για την προστασία και την ανάδειξη του ιστορικού ίχνους της αρχαίας Ιεράς Οδού την αποκλειστική ευθύνη την έχει η ΕΦΑΔΑ. Γνωρίζω τις προσπάθειες που καταβάλουν οι αρχαιολόγοι σε μια τεράστια περιοχή που περιλαμβάνει τη Δυτική Αττική και το Δυτικό Τομέα της Περιφέρειας (από τις Αχαρνές μέχρι τα Μέγαρα, τις Ερυθρές και τον Κιθαιρώνα).

Με τα σημερινά δεδομένα και μετά από 15 χρόνια πλήρους ακινησίας για την προστασία και την ανάδειξη της Ιεράς Οδού στο Σκαραμαγκά, σκέπτομαι πολύ σοβαρά ότι πρέπει να εξετάσουμε τη “σωστική κατάχωση” για την αποφυγή της περαιτέρω διάβρωσης του εδάφους και της καταστροφής του “οδοστρώματος”.

ΙΕΡΑ ΟΔΟΣ – ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΣ, ΧΑΡΤΕΣ, ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ

Την ύπαρξη της Ιεράς Οδού, μήκους 21 χλμ, που συνέδεε την Αθήνα με την Ελευσίνα τη γνωρίζουμε άπαντες από περιγραφές, χαρτογράφους, αρχαιολόγους αλλά και κατοίκους των περιοχών. Ενδεικτικά: Παυσανίας – ΑΤΤΙΚΑ (36.3, 37.5/6/7, 38, 38.5), Ξένοι Περιηγητές (Συνταγματάρχης William Martin Leake, Σατωμπριάν κ.ά), Χαρτογράφοι: Κάουπερτ 1874 (Pyrgos), Αρχαιολόγοι και ανασκαφείς (Δημήτριος Γ.Καμπούρογλου, Ιωάννης Τραυλός, Κωνσταντίνος Κουρουνιώτης, Ανδρέας Παπαγιαννόπουλος – Παλαιός (Μνημείο Πυθιονίκης) κ.ά.

Ας πάρουμε ως βάση για τη συνοπτική παρουσίαση του θέματος ΙΕΡΑ ΟΔΟΣ τα εξής:

1. Ιωάννης Τραυλός: Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας 1937.

2. Ιωάννης Τραυλός: "Bildlexikon zur Topographie des antiken Attika" στο λήμμα HEILIGE STRASSE.

3. Ιωάννα Τσιριγώτη - Δρακωτού: "Η πορεία της Ιεράς Οδού και η σημασίας της"/ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ τ.43/ 1992.

4. Καλλιόπη Παπαγγελή: "ΕΛΕΥΣΙΝΑ, ο αρχαιολογικός χώρος και το μουσείο", 2002

5. ΑΤΤΙΚΗΣ ΟΔΟΙ - ΑΡΧΑΙΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ | ΙΕΡΑ ΟΔΟΣ, ΑΝΑΤΟΛΙΚΟ ΤΜΗΜΑ - ΙΩΑΝΝΑ ΔΡΑΚΩΤΟΥ | ΙΕΡΑ ΟΔΟΣ ΔΥΤΙΚΟ ΤΜΗΜΑ - ΠΟΠΗ ΠΑΠΑΓΓΕΛΗ.

6. Βασιλική Μαχαίρα, “ΤΟ ΙΕΡΟ ΑΦΡΟΔΙΤΗΣ ΚΑΙ ΕΡΩΤΟΣ ΣΤΗΝ ΙΕΡΑ ΟΔΟ”.

7. ΕΦΑΔΑ – Εφορεία Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής (ιστοσελίδα και εικονική περιήγηση)

Στο δια ταύτα: Υπάρχει γνώση και πλήρης τεκμηρίωση για την ακριβή πορεία της αρχαίας Ιεράς Οδού, από την Αθήνα στην Ελευσίνα (Χάρτες του αρχαιολόγου, πολεοδόμου Ιωάννη Τραυλού στο τέλος).

Ιωάννης Τραυλός: Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας 1937 &

"Bildlexikon zur Topographie des antiken Attika" στο λήμμα HEILIGE STRASSE.

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΙΧΝΟΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΙΕΡΑΣ ΟΔΟΥ ΣΤΟ ΣΚΑΡΑΜΑΓΚΆ (COPA COPANA)

Το COPA COPANΑ (νεροτσουλήθρες) κατασκευάστηκε το 2006 - 2007, σε μια έκταση περίπου 3.000 τ.μ., ιδιοκτησίας της Μονή Πετράκη, πλησίον της γέφυρας Σκαραμαγκά, παράκαμψη από τη Λ.Αθηνών μέσω Λ.Σχιστού προς Πειραιά. (η έκταση ήταν της Μονής Πετράκη, όχι η επιχείρηση).

Κατά τη διάρκεια των εργασιών για την κατασκευή, όφειλε να ήταν και όντως ήταν παρούσα, η αρμόδια Αρχαιολογική Υπηρεσία, λόγω της Ιεράς Οδού.

Έτσι όπως ήταν αναμενόμενο ένα τμήμα της αρχαίας Ιεράς Οδού βγήκε στην επιφάνεια και μάλιστα εκείνο που παρουσιάζεται στις φωτογραφίες των ΠΑΕ 1937, καθώς και τάφοι, οι οποίοι μεταφέρθηκαν στον αρχαιολογικό χώρο Ελευσίνας, εκτός από έναν που παραμένει σπασμένος μέχρι σήμερα στο πεδίο.

Διαβάζουμε στην Ελευθεροτυπία της εποχής, άρθρο της Ν. ΚΟΝΤΡΑΡΟΥ-ΡΑΣΣΙΑ την απόφαση του ΚΑΣ για την κατάχωση (2 Μαΐου 2013)

Αρχαία Ιερά Οδός στο Σκαραμαγκά - Το COPA COPANΑ σε λειτουργία

Φωτ. Διαρκής Κίνηση

“Οι αρχαιολόγοι έκαναν το καθήκον τους. Ερεύνησαν πλήρως τον αρχαίο δρόμο και εισηγήθηκαν στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο την ανάδειξή του σε όλο του το πλάτος και σε μήκος 140 μέτρων.

Ένα τμήμα του δρόμου που σωζόταν αποσπασματικά, σύμφωνα με την ομόφωνη απόφαση του ΚΑΣ (Αύγουστος 2011), θα καταχωνόταν. Ωστόσο, όταν μιλούσε για ανάδειξη του αρχαίου η Αρχαιολογική Υπηρεσία εννοούσε πως το κόστος αυτού του αρχαιολογικού έργου θα το πλήρωνε ο ιδιοκτήτης του χώρου. Πέρασαν χρόνια και ο ιδιοκτήτης τούς έστειλε μια επιστολή και τους δήλωσε ότι αδυνατούσε να το πράξει. Εν τω μεταξύ, ο αρχαίος δρόμος, περιμένοντας την περιβόητη ανάδειξη επί επτά συναπτά έτη (από το 2006), έμενε γυμνός, στο έλεος των καιρικών συνθηκών. Υπό το φόβο της οριστικής διάλυσής του, η αρμόδια Γ' Εφορεία Αρχαιοτήτων, με τη σύμφωνη γνώμη της ανασκαφέως, υπέβαλε νέο αίτημα στο ΚΑΣ: την κατάχωση του δρόμου, αντί της ανάδειξης, για να διατηρηθεί με ασφάλεια στην αγκαλιά της γης. Ετσι κι έγινε. Το Συμβούλιο στις αρχές Απριλίου γνωμοδότησε κατά πλειοψηφία «ως προσωρινό μέτρο προστασίας του μνημείου» την κατάχωσή του, με τον όρο ότι «θα υποδηλωθεί επιφανειακά σε όλο του το μήκος και θα σημανθεί με μια πινακίδα». Γιατί, πού ξέρεις, ίσως κάποτε στο μέλλον αποφασιστεί να αναδειχτεί σε όλο του το μήκος ο ιερός αυτός δρόμος, που οδηγούσε εν πομπή τους Αθηναίους στα Ελευσίνια Μυστήρια και τους Ελευσινίους στη γιορτή των Παναθηναίων. Με λίγα λόγια, όταν θα αποκτήσει δικούς της πόρους η Αρχαιολογική Υπηρεσία, θα μπορεί και να ονειρεύεται.”

Η ΚΑΤΑΧΩΣΗ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΟΔΟΥ ΣΤΟ ΣΚΑΡΑΜΑΓΚΑ

Η εύκολη λύση “πονάει κεφάλι – κόβει κεφάλι” για τη “σωστική κατάχωση” σε τμήματα της αρχαίας Ιεράς Οδού Σκαραμαγκά είχε επαναληφθεί τουλάχιστον άλλες δύο φορές:

α) στο βόρειο κράσπεδο στο ύψος του Χαϊδαρίου – 9ο Δημοτικό Σχολείο (πριν από τη στροφή της Αγίας Βαρβάρας) ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ τ.43/1992 και ΑΤΤΙΚΗΣ ΟΔΟΙ,σελ.122 "διατηρήθηκε σε κατάχωση". (φωτ. παραπάνω).

β) στο Άλσος Δαφνίου, στο πρώτο πέλμα της γέφυρας της σιδηροδρομικής γραμμής Ικονίου - Ασπροπύργου (απόφαση ΚΑΣ 24/3/2011). [Φωτ. παραπάνω -  Διαρκής Κίνηση]

ΔΥΟ ΥΠΟΥΡΓΙΚΕΣ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΧΩΣΗ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΟΔΟΥ ΣΤΟ ΣΚΑΡΑΜΑΓΚΑ

Αποφάσεις για κατάχωση:

18 Αυγούστου 2011 ΥΠΠΟΤ/ΓΔΑΠΚ/ΑΡΧ/Α1/Φ03/78879/3589 – Κατάχωση 150 μέτρων του ανατολικού τμήματος [Υπουργός Παύλος Γερουλάνος]

3 Απριλίου 2013 ΓΓΠ/ΓΔΑΠΚ/ΔΙΠΚΑ/ΤΑΧ/Φ03/46710/21472/3133 – Κατάχωση 140 μέτρων του δυτικού τμήματος [Αν.Υπουργός Κώστας Τζαβάρας]

ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΧΩΣΗ

Υπήρξαν αντιδράσεις, ωστόσο κατώτερες της σοβαρότητας του προβλήματος. Ενδεικτικά αυτές είναι αντιδράσεις που γνωρίζω, και στις κινητοποιήσεις που συμμετείχα:

• 1/7/2011: ΟΙΚΟ.ΠΟΛΙΣ. Χαϊδαρίου. Επιστολή προς: ΚΑΣ, Γ΄ Εφορεία, Γραμματέα ΥΠΠΟΤ κ.Λίζα Μενδώνη. Θέμα: Να σταματήσει επιτέλους η περιφρόνηση και η “κατάχωση” της ιστορίας μας – Να μη καταχωθεί, αντίθετα να αναδειχθεί όλο το τμήμα της Ιεράς Οδού στη γέφυρα Σκαραμαγκά.

• 27/5/2013: ΟΧΙ στην κατάχωση της αρχαίας Ιεράς Οδού -Ξεκινάμε τις διαμαρτυρίες από την Κυριακή 9 Ιουνίου 2003 [ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ: ΔΙΑΡΚΗΣ ΚΙΝΗΣΗ ΧΑΪΔΑΡΙΟΥ, OIKO.ΠΟΛΙ.Σ Χαϊδαρίου, Κίνηση Πολιτών ECOELEUSIS.]

• 9/6/2013: Συγκέντρωση διαμαρτυρίας στο χώρο ενάντια στην κατάχωση της Ιεράς Οδού. [Διοργάνωση: ΔΙΑΡΚΗΣ ΚΙΝΗΣΗ ΧΑΪΔΑΡΙΟΥ, OIKO.ΠΟΛΙ.Σ Χαϊδαρίου, Κίνηση Πολιτών ECOELEUSIS]

• 8/6/2013: ΟΙΚΟ.ΠΟΛΙ.Σ. και Σύλλογος Εκπ/κών Α/βάθμιας Εκπαίδευσης ζητούν το Δημοτικό Συμβούλιο να πάρει θέση ενάντια στην κατάχωση της αρχαίας Ιεράς Οδού.

• Πρακτικό της 11ης/2013 συνεδριάσεως του Δημοτικού Συμβουλίου/ Αρ. Αποφάσεως: 160. Το Δημοτικό Συμβούλιο Χαϊδαρίου αποφάσισε ομόφωνα α) να υποβάλει αίτηση ακύρωσης των αποφάσεων κατάχωσης της Ιεράς Οδού β) την ανάδειξη της Ιεράς Οδού ως αρχαιολογικό χώρο. (Σημείωση ο χώρος δεν έχει κηρυχθεί αρχαιολογικός μέχρι σήμερα).

• 18/04/2014: Η Ελλάδα γιορτάζει την Παγκόσμια Ημέρα Πολιτιστικής Κληρονομιάς με την κατάχωση της αρχαίας Ιεράς Οδού, του ιστορικότερου δρόμου της Ευρώπης!!!

• 23/04/2014: Αποκαλυπτικό ρεπορτάζ της Κατερίνας Χριστοφιλίδου στο ECONEWS/ΣΚΑΪ για το θάψιμο της αρχαίας Ιεράς Οδού.

• 23/4/2014: Εκδόθηκαν δεκάδες Δελτία Τύπου και ερωτήσεις στη Βουλή για το θέμα, με αποτέλεσμα ο Υπουργός Πολιτισμού κ.Πάνος Παναγιωτόπουλος να δεσμευτεί ότι δεν θα καταχωθεί η Ιερά Οδός. Συνέντευξη του κ.Παναγιωτόπουλου στο ΣΚΑΪ, στη δημοσιογράφο Άννα Μπουρδάκου (1:22 - 1:27 λεπτό).

Υπήρξε μια κινητικότητα στην προηγούμενη βουλή για το θέμα, με τρεις ερωτήσεις του βουλευτή ΜΕΡΑ25 Κρίτωνα Αρσένη (2019, 2021, 2022): Αρχαία Ιερά Οδός, 850 μέτρα σε Χαϊδάρι και λίμνη Κουμουνδούρου βρίσκονται σε επικίνδυνη εγκατάλειψη και απαιτούν προστασία. Ωστόσο δεν υπήρξε συνέχεια και δεν έγινε καμία κίνηση προστασίας.

Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΟΔΟΥ ΣΤΟ ΣΚΑΡΑΜΑΓΚΑ ΣΗΜΕΡΑ:

Αμέσως μετά την αποκάλυψη του τμήματος της αρχαίας Ιεράς Οδού, στις 23 Ιανουαρίου 2009, πριν από 15 χρόνια, έγραφα στο blog xpolis:

“Η ανάδειξη της Ιεράς Οδού έχει προχωρήσει. Όμως οι διαβρώσεις του εδάφους, όπως βλέπετε στις φωτογραφίες, απειλούν να την καταστρέψουν. Ότι δεν κατάφερε ο χρόνος για περισσότερο από 2000 χρόνια θα τα καταφέρει ο άνθρωπος με την απερισκεψία του, με την έλλειψη ευαισθησίας, με την απώλεια της ιστορικής μνήμης...

Επιβάλλεται να ληφθούν άμεσα μέτρα!

Οι κ.κ. Μιχάλης Σταματάκης (καθηγητής Γεωλογίας στο Παν. Αθηνών) και Γ.Ιγγλέσης (Αρχιτέκτων και μελετητής της Ιστορίας του Χαϊδαρίου) προτείνουν μέτρα στήριξης και στέγαστρο στην Ιερά Οδό.”

Σήμερα, δέκα πέντε χρόνια μετά, το ανατολικό τμήμα (150 μέτρα) έχει σχεδόν καταρρεύσει από τη διάβρωση του εδάφους λόγω βροχής. Το δυτικό τμήμα (140 μέτρα) έχει υποστεί τοπικά μικρο - διαβρώσεις του εδάφους, αλλά βρίσκεται σαφώς σε καλύτερη κατάσταση από το ανατολικό.

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΙΕΡΑΣ ΟΔΟΥ ΣΤΟ ΣΚΑΡΑΜΑΓΚΑ

1. Ανακήρυξη της σε “Αρχαιολογικό χώρο”.

2. Συντήρηση – Προστασία – Ανάδειξη του χώρου.

3. Να τοποθετηθεί στέγαστρο στα πρότυπα των ήδη στεγασμένων χώρων επί της σημερινής Ιερά Οδού (ΜΕΤΡΌ Ελαιώνα, Πλατεία Σταυρωμένου, Φρέαρ).

ΑΝ ΔΕΝ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΓΊΝΟΥΝ ΤΑ ΑΝΩΤΕΡΩ τότε είμαστε άξιοι τις μοίρας μας, πρέπει να αποδεχτούμε την ήττα μας ως κοινωνία συνολικά και να εξετάσουμε τη σωστική κατάχωση της Ιεράς Οδού. Να μεταφέρουμε δηλαδή τις δικές μας ευθύνες στις μελλοντικές γενιές.

PYRGOS Kaupert1883 - ΙΕΡΑ ΟΔΟΣ (φαίνονται και οι δύο κλάδοι) & ΟΙ ΔΥΟ ΛΙΜΝΕΣ ΡΕΙΤΏΝ. Η μικρότερη λίμνη, αριστερά με θαλασσή χρώμα, μπαζώθηκε και αποτελεί τμήμα των ΕΛΠΑ Ασπροπύργου (πρώην ΕΛΔΑ)

Άλλωστε εμπειρία καταχώσεων υπάρχει – εδώ καταστρέψαμε τη μια από τις δύο αρχαίες Λίμνες των Ρειτών, για να επεκταθούν τα Ελληνικά Διυλιστήρια Ασπροπύργου/ ΕΛΔΑ, και θα κολλήσουμε σε 290 μέτρα της αρχαίας Ιεράς Οδού στο Σκαραμαγκά?

Με άλλα λόγια υπάρχουν ευθύνες και ευθύνες, ωστόσο μεγάλο μέρος της ευθύνης αναλογεί και στην τοπική κοινωνία που δεν διεκδίκησε (ούτε διεκδικεί) τα αυτονόητα, και δεν αναφέρομαι μόνο στην ιστορική, φυσική και πολιτιστική κληρονομιά.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η παρέμβασή μου περιορίζεται στο τμήμα της Ιεράς Οδού στο Σκαραμαγκά. Υπάρχουν και άλλα τμήματα προστασίας και ανάδειξης της αρχαίας Ιεράς Οδού (Βόρειος κλάδος, τμήμα εντός του Βοτανικού Κήπου, Μνημείο Πυθιονίκης) για τα οποία αν χρειαστεί θα επανέλθω.

Κώστας Φωτεινάκης

Ερευνητής Τοπικής Ιστορίας, Διαχειριστής του blog ΙΕΡΑ ΟΔΟΣ https://ieraodo.blogspot.com

Ιωάννης Τραυλός: Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας 1937 &

"Bildlexikon zur Topographie des antiken Attika" στο λήμμα HEILIGE STRASSE.

POSTER PRESENTATION - ΠΡΟΒΟΛΗ ΙΕΡΑΣ ΟΔΟΥ
ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΣΤΗ ΜΗΛΟ 17 -20.09.2014